अनिल दाहाल
अनिल दाहाल
काठमाडौं । अन्य धेरै व्यवसायहरू जस्तै, सहकारीहरूको आफ्नै सीमितता, बाधा र चुनौतीहरू छन्, जुन जैविक भौतिक, सामाजिक(आर्थिक, संस्थागत, सञ्चार, सुशासन, र व्यवस्थापन मुद्दाहरूसँग सम्बन्धित हुन सक्छ। सिँचाइ, उत्पादनयोग्य जमिन र सडक वा विद्युत आपूर्तिको अभाव कृषि उत्पादन सहकारीका लागि सीमितता हुनसक्छ भने ग्रामीण जनसङ्ख्याको पलायन वा पारिवारिक खेतीहरू लोप हुने बाधक हुन सक्छ।
कति सहकारी झोलामा छन त कति सहकारी समाजिक र सदस्यको मन जितेर काम गरि रहेका छन । पहिले पहिले साउ माजनको भर गरेर बस्ने आज भोलि सहकारीमा जान्छन तर सबै सहकारीले सदस्यको मन जितेका छन् भन्ने छैन । नेपाल सरकारको सहकारी कानुनको पनि पूर्ण रूपमा पालना भएको पाईदैन । बेला बेलामा विभाग तथा अन्य नियमक निकाय बाट आउने विभिन्न नीति तथा कार्यविधिहरूले पनि विभिन्न कुरा उठएको छ ।तर त्यतिले पूण हुनभनेको सकेको छैन ।
हाल नेपालमा ३४००० सहकारी छन । कति सहकारी झोलामा छन त कति सहकारी समाजिक र सदस्यको मन जितेर काम गरि रहेका छन । पहिले पहिले साउ माजनको भर गरेर बस्ने आज भोलि सहकारीमा जान्छन तर सबै सहकारीले सदस्यको मन जितेका छन् भन्ने छैन । नेपाल सरकारको सहकारी कानुनको पनि पूर्ण रूपमा पालना भएको पाईदैन । बेला बेलामा विभाग तथा अन्य नियमक निकाय बाट आउने विभिन्न नीति तथा कार्यविधिहरूले पनि विभिन्न कुरा उठएको छ ।तर त्यतिले पूण हुनभनेको सकेको छैन ।
सहकारीहरूलाई अहिले पनि विकासका पुर्बधारमा जोड्न सकिएको छैन । सहकारीलाई पनि अहिले सडक,विधुत,यातयात,सञ्चार बाट टाँडा नै छन् ।सहकारीलाई अर्थिक विकासको एक खम्बाका रुपमा लिए पनि हाल सम्म विकासको पुर्बधार बाट टाँडा नै रहेका छन । कति पय ठाउमा सहकारी बुझेर भन्दा नबुझी नबुझी खोलेको पाईन्छ । अरूको देखा सिकिमा खोलेको सहकारी भविष्यमा के होला त ? सहकारीको हिसाब किताब कता के होला त ? यस विषयमा ध्यान दिन सहकारीमा दक्ष कर्मचारीको आवश्यता पर्छ ।
सहकारी बाट देश र समाजको अर्थिक विकास रूपन्तरणमा ठूलो योग्दान रहेको छ । गर्नुपर्ने र हुनुपर्ने फरक रहेको छ । सहकारी बाट सदस्यले के खोजेका छन् ? सदस्यको चाहाना अनुसार नै के सहकारी चलेका छन् त ? सहकारी सिद्धान्त अनुसार के सहकारी चलेका छन त । हामी र हाम्रो समुदायमा रहेका सहकारी के कस्तो संग चलेका छन न त ?
सहकारीमा प्राविधिक,नीति र कानुनको परिपालना गर्न सक्ने दक्ष जनशक्तिको आवश्यता पर्छ।त्यस्ता जनशक्ति दिन दिनै विदेशिएका छन । सहकारी बाट देश र समाजको अर्थिक विकास रूपन्तरणमा ठूलो योग्दान रहेको छ । गर्नुपर्ने र हुनुपर्ने फरक रहेको छ । सहकारी बाट सदस्यले के खोजेका छन् ? सदस्यको चाहाना अनुसार नै के सहकारी चलेका छन् त ? सहकारी सिद्धान्त अनुसार के सहकारी चलेका छन त । हामी र हाम्रो समुदायमा रहेका सहकारी के कस्तो संग चलेका छन न त ?
सहकारीमा कृषि उत्पादन र उत्पादन गरेका कृषि वस्तुहरूको प्रभावकारी उत्पादन र त्यसको बजारीकरणका लागि ठूलो चुनौती रहेको छ। सदस्यहरूले आफ्नो उत्पादनको राम्रो मूल्य, सरकारी सहयोग र आफ्नो उत्पादनको बजारीकरणको लागि संघर्ष गरिरहेका छन्। अर्कोतर्फ, बढ्दो सहरी जनसंख्याले खाद्यान्न र अन्य वस्तुहरूको माग बढिरहेको छ। त्यो माग पूरा गर्न सदस्यले उत्पादन गरेको बस्तु तथा अन्य सहज रूपमा बजारीकरण हुनु पर्न छ ।
हाल सहकारी समूहहरूलाई बजारसँग अन्तरक्रिया गर्न चुनौती छ। सहकारीहरूले यति थोरै मात्रामा आगतहरू किन्छन् र कहिलेकाहीं कि इनपुट आपूर्ति फर्महरूले तिनीहरूलाई बेच्न प्रयास गर्न सार्थक हुँदैन। सहकारीले सोचे जस्तै गरि सदस्यको ईच्छा चाहाना पूरा गर्न सकेका छैन । बास्तबमै सहकारी सदस्य संग अन्तरक्रिया नै गरेको पनि कतै पाईदैन । सहकारीका कर्मचारीले सदस्य संग नै कुनै भेटघाट गरेका पाईदैन ।
कृषि सहकारीमा आउने अनुदान पनि सदस्यको पहुँच मा कहिले पनि पुग्दैन किन ? आफ्ना आसे पासे वितरण गरेर अनुदान पनि सक्ने गरेको पाईन्छ । सहकारीमा पनि संस्थाको बगिकरण गर्न आवश्यता रहेको छ । कम्जोर रहेको सहकारी र बलियो भएको सहकारी छुट्टै हुनु पर्न छ ।
पूँजी र जनशक्तिमा सीमितता, उत्पादनको सानो मात्रा, ज्ञानको कमी र आवश्यक्ताको अभावका कारण ग्रामीण क्षेत्रमा स्थापना भएका साना सहकारीहरूले कृषि उत्पादनको प्रशोधन, प्याकेजिङ, भण्डारण र बजारीकरणमा ठूलो भूमिका निर्वाह गर्न सक्षम छैनन्। त्यसकारण, क्षेत्रीय र राष्ट्रिय मार्केटिङ पहलहरू कर्पोरेट वा निजी व्यवसायहरू, निगमहरू, वा अन्य संयुक्त उद्यम संस्थाहरूले आवश्यक रसद, यातायात, भण्डारण, र मानव संसाधनमा लगानी गर्न सक्नेछन्।
यसले कर्पोरेट वा निजी व्यवसायहरू, निगमहरू, र कृषि आपूर्ति श्रृंखलामा समान अन्य कम्पनीहरूसँग सहकारीहरूको ठाडो एकीकरणको लागि अवसर ल्याउँछ।एकीकरण आजको आवश्यता पनि रहेको छ । यस एकीकरणको लागि उपयुक्त नीति, नियम र नियम र दिशानिर्देशहरूको निर्माण आवश्यक छ। सहकारी एकिकरणमा नेपाल सरकरले नै बाध्यतामक नीति लिउन आबश्यता रहेको छ ।
सहकारीका सदस्यहरूले ठूला वा अधिक औपचारिक व्यवसायहरूसँग अन्तरक्रिया गर्न सहज महसुस गर्दैनन् किनभने उनीहरूले उनीहरूको व्यापार संस्कृति र मान्यताहरू बुझ्दैनन्।सहकारी शिक्षा नै ठुलो रहेको छ । सहकारी शिक्षामा सहकारीका बस्तु तथा सेवाहरूको बारेमा जोड् दिन आवश्यता रहेको छ । कुन बस्तु सेवामा कति सदस्य आवद्व भए त्यसको लेखा जोखा राख्न पनि आवश्यता रहेको छ । सहकारीहरू अनौपचारिक नियमहरू र मापदण्डहरूबाट प्रभावित हुन्छन् जसले तिनीहरूको अन्य व्यवसायहरूसँग अन्तरक्रिया गर्ने क्षमता वा कुनै महत्त्वपूर्ण तरिकामा व्यावसायिक लेनदेनबाट लाभ उठाउने तिनीहरूको क्षमतालाई सीमित गर्दछ।
हाल सहकारी समूहहरूलाई बजारसँग अन्तरक्रिया गर्न चुनौती छ। सहकारीहरूले यति थोरै मात्रामा आगतहरू किन्छन् र कहिलेकाहीं कि इनपुट आपूर्ति फर्महरूले तिनीहरूलाई बेच्न प्रयास गर्न सार्थक हुँदैन। सहकारीले सोचे जस्तै गरि सदस्यको ईच्छा चाहाना पूरा गर्न सकेका छैन । बास्तबमै सहकारी सदस्य संग अन्तरक्रिया नै गरेको पनि कतै पाईदैन । सहकारीका कर्मचारीले सदस्य संग नै कुनै भेटघाट गरेका पाईदैन ।
सहकारीहरूले बस्तु तथा सेवाहरू थोरै मात्रामा उत्पादन गर्छन् कि सदस्यहरूले तिनीहरूबाट किन्न प्रयास गर्नु उपयुक्त हुँदैन।सहकारीका सदस्यहरूले ठूला वा अधिक औपचारिक व्यवसायहरूसँग अन्तरक्रिया गर्न सहज महसुस गर्दैनन् किनभने उनीहरूले उनीहरूको व्यापार संस्कृति र मान्यताहरू बुझ्दैनन्।सहकारी शिक्षा नै ठुलो रहेको छ । सहकारी शिक्षामा सहकारीका बस्तु तथा सेवाहरूको बारेमा जोड् दिन आवश्यता रहेको छ । कुन बस्तु सेवामा कति सदस्य आवद्व भए त्यसको लेखा जोखा राख्न पनि आवश्यता रहेको छ । सहकारीहरू अनौपचारिक नियमहरू र मापदण्डहरूबाट प्रभावित हुन्छन् जसले तिनीहरूको अन्य व्यवसायहरूसँग अन्तरक्रिया गर्ने क्षमता वा कुनै महत्त्वपूर्ण तरिकामा व्यावसायिक लेनदेनबाट लाभ उठाउने तिनीहरूको क्षमतालाई सीमित गर्दछ।
